به نام خداوند جان و خرد
کاریکاتور و طنز ترسیمی از جمله شاخه‌های اثرگذار و کم‌تر شناخته‌شده‌ی هنرهای تجسمی‌اند که با بهره‌گیری از اغراق و زبان طنز، بستری برای نقد اجتماعی، افشای استبداد و روشنگری فراهم آورده‌اند. این هنر از دیرباز در خدمت آگاهی‌بخشی و مبارزه با ظلم بوده است.
مفهوم کاریکاتور و خاستگاه واژه
واژه‌ی «کاریکاتور» از واژه‌ی ایتالیایی caricare به معنای “بار کردن” یا “اغراق کردن” ریشه می‌گیرد. نخستین‌بار این اصطلاح توسط موزه‌دار ایتالیایی، موسینی، برای مجموعه‌ای از گراورهای هنرمند قرن شانزدهم، هانیبال کاراچی، به کار رفت. این آثار با اغراق در حالت‌های چهره، پیام‌هایی فراتر از ظاهر بصری انتقال می‌دادند.
کاریکاتور در عصر رنسانس
لئوناردو داوینچی نیز از نخستین هنرمندانی بود که به ترسیم چهره‌های اغراق‌آمیز برای شناخت حالات انسانی روی آورد. آثار او در این حوزه تلفیقی از علم آناتومی و هنر بیانی بودند که زمینه‌ساز شکل‌گیری کاریکاتور علمی-هنری محسوب می‌شوند.
نخستین کاریکاتور مطبوعاتی و مجله پانچ
در سال ۱۸۳۵، شارل فیلیپون کاریکاتوری از لویی فیلیپ، پادشاه فرانسه، را به شکل گلابی ترسیم کرد. این کار که ابتدا در دادگاه دفاعی از آزادی بیان بود، به سرعت در نشریه‌ی La Caricature منتشر شد و به نمادی از اعتراض سیاسی تبدیل گشت.
اندکی بعد، در سال ۱۸۴۳، نشریه‌ی انگلیسی Punch اصطلاح cartoon را برای کارتون‌های سیاسی و اجتماعی تثبیت کرد و این واژه در عرصه‌ی بین‌المللی جا افتاد.
کاریکاتور در شوروی و گروه کوکرینسکی
در دوران جنگ جهانی دوم، گروه کوکرینسکی (Kukryniksy) در اتحاد جماهیر شوروی با تولید آثاری شدیداً انتقادی علیه فاشیسم، به‌ویژه با تمرکز بر چهره‌ی هیتلر، به یکی از تأثیرگذارترین مجموعه‌های کاریکاتور سیاسی تاریخ بدل شد.
آثار آن‌ها بر دیوارها و روزنامه‌ها نقش می‌بست و روحیه‌ی مقاومت را در جامعه حفظ می‌کرد.
کاریکاتور در ایران: از تبریز تا تهران
در ایران، مجله‌ی ملانصرالدین که در سال ۱۹۰۶ در تبریز منتشر می‌شد، اولین نشریه‌ی کاریکاتور و طنز تصویری محسوب می‌شود. این نشریه به زبان‌های ترکی و روسی منتشر می‌شد و با حضور هنرمندانی چون عظیم عظیم‌زاده (نخستین کارتونیست حرفه‌ای ایران)، روتر و شلینگ (دو هنرمند آلمانی‌تبار) توانست جایگاهی ویژه در توسعه‌ی هنر طنز اجتماعی در ایران و قفقاز بیابد.
پس از انقلاب اسلامی، گروهی با نام کاسنی به عنوان نخستین گروه متعهد کاریکاتور ایران شکل گرفت. این گروه با نگاهی انقلابی و اجتماعی، کاریکاتور را به ابزاری برای طرح مسائل دینی و سیاسی بدل کرد.
کاریکاتور، هنری فراتر از زبان
طنز ترسیمی، هنری است بی‌نیاز از ترجمه. چه در ایران و چه در امریکای لاتین، از مجله ددته تا کیهان کاریکاتپر و ایران کارتون، این هنر توانسته است با زبانی تصویری، جهانی را به تأمل وادارد.
کاریکاتور زبانی است برای گفت‌وگوی بی‌واسطه با توده‌ها، هنری که می‌خنداند، تلنگر می‌زند و گاه وجدان‌ها را بیدار می‌کند.
سخن پایانی
در دنیای امروز که با سرعت در حال تغییر است، کاریکاتور همچنان جایگاه خود را به عنوان آینه‌ی جامعه حفظ کرده است. امید آن می‌رود که هنرمندان جوان، با بهره‌گیری از این زبان جهانی، در مسیر حقیقت و آگاهی گام بردارند و این هنر را پویا و زنده نگاه دارند.
